Open Access
Wolny, powszechny i trwały dostęp do cyfrowych dokumentów: treści naukowych oraz edukacyjnych. Pojęcie to jest ściśle związane z ruchem naukowym „Open Access” (Open Access Movement) rozwijającym się od lat 90. Ruch ten działa na rzecz budowy nowego otwartego modelu komunikacji naukowej.
Open Access: krótka historia
Czasopisma naukowe od początku były dystrybuowane przede wszystkim w systemie subskrypcji. Biblioteki uniwersyteckie oraz instytucje naukowe, które opłacały prenumeratę, udostępniały je środowisku naukowemu. W większości przypadków autorzy nie otrzymywali żadnej zapłaty za publikację tekstu w konkretnym tytule. Prestiż wielu tytułów i sama możliwość opublikowania wyników wcześniej niż inni badacze zajmujący się podobnymi zagadnieniami stanowiły wystarczającą gratyfikację, a liczne publikacje gwarantowały szybszy awans zawodowy.
Stopniowa komputeryzacja, a przede wszystkim rozwój internetu, otworzyły nowe możliwości rozpowszechniania tekstów naukowych i stały się znakomitym narzędziem usprawniającym pracę naukowców na całym świecie. Pierwsze wolno dostępne czasopisma, publikowane jedynie w internecie, zaczęły powstawać już pod koniec lat 80.
Jednocześnie następowały radykalne zmiany na rynku czasopism naukowych, które skutkowały podwyżkami cen subskrypcji (od 1986 r. ceny subskrypcji w Stanach Zjednoczonych wzrastały średnio o 8,5% rocznie, przy prawie niezmiennych budżetach bibliotek, a średnia cena czasopisma rosła cztery razy szybciej niż inflacja). Na skutek tych podwyżek wiele bibliotek zostało zmuszonych do znacznego ograniczenia liczby prenumerowanych czasopism. Żadnej instytucji naukowej nie było już stać na subskrypcję wszystkich kluczowych dla danej dziedziny tytułów.
Receptą na ten kryzys mogły stać się internetowe wydania czasopism, ale wydawnictwa zaczęły pobierać opłaty za zakup pojedynczych artykułów. Cena jednego artykułu wynosiła nawet 30 euro, a kupujący nie mieli gwarancji, że tekst rzeczywiście przyda się w ich pracy. Naukowcy i czytelnicy zostali tym samym pozbawieni dostępu do źródeł wiedzy i wyników badań w olbrzymiej większości finansowanych z funduszy publicznych. Zaczęli więc poszukiwać innych źródeł informacji i nowych sposobów komunikacji naukowej. Tą alternatywą stał się internet.
Oprac. na podstawie: Hofmokl Justyna (i in.): Przewodnik po otwartej nauce, Warszawa: ICM UW, 2009, CC BY 3.0